تاريخچه آجر
توضیحات:
-
اولين آجر، كي مورد استفاده قرار گرفت؟ اگر قرار باشد شما بادوام ترين ماده اي كه بشر ساخته است نام ببريد، قطعاً آجر خواهد بود. چون آجر از گرانيت و سنگ آهك و حتي آهن هم بيشتر عمر مي كند. البته آجر يك وسيله ساختماني جديد به شمار مي رود و امروزه در همه جاي دنيا مورد استفاده قرار مي گيرد. اما در حقيقت، تاريخچه آجر حتي قديمي تر از تاريخ تمدن بشر است! بابلي ها و مصري ها حداقل 3000 سال قبل از ميلاد مسيح آجر را ساخته و به كار مي بردند. بعضي از حفارها عقيده دارند كه آجر حتي قبل از اين تاريخ هم به كار رفته است. در زمان هاي اوليه آجر به صورت خام ساخته مي شده است. ولي معمولاً آجر را از خاك رس يا سنگ رس كه در درجه حرارت زياد پخته مي شود درست مي كنند. در زمان هاي قديم از خاك رس خام براي درست كردن آجر استفاده مي شده است و هيچ نوع وسايل و ماشين آلاتي براي ساختن آجر اختراع نشده بود. ابتدا سنگ رس را خرد كرده و با آب مخلوط مي كردند بعد چند نفر كارگر با پاي برهنه از اين مخلوط، گل دست مي كردند. بعد مقداري هم كاه به اين مخلوط اضافه مي كردند. سپس اين مخلوط رابه صورت قالب هاي مختلفي درآورده و در آفتاب مي چيدند تا خشك شوند. روش درست كردن آجر از رس خام سال ها ادامه داشت تا اين كه كشف كردند كه پختن آجر در كوره باعث مي شود كه آجر در مقابل رطوبت حتي مقاوم تر و سخت تر و خلاصه بادوام تر از آجر خام باشد، و بعد از آن كم كم كاه هم در ساختن آجر به كار رفت. اين آجرهاي خام (كه در حرارت آفتاب خشك مي شوند) به درد كشورهائي مثل انگلستان كه داراي آب و هواي مرطوب است، نمي خورند ولي در عوض در كشورهاي خاور ميانه اتفاقاً خيلي هم عمر مي كنند. به طوري كه هنور بعضي از آجرهائي كه در بابل قديم به كار ميرفته است به چشم مي خورد. آجر از قديمي ترين مصالح ساختماني است که قدمت آن بنا به عقيده برخي از باستان شناسان به ده هزار سال پيش مي رسد. در ايران بقاياي کوره هاي سفال پزي و آجر پزي در شوش و سيلک کاشان که تاريخ آنها به هزاره چهارم پيش از ميلاد مي رسد پيدا شده است. همچنين نشانه هايي از توليد و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکي از سابقه شش هزار ساله آجر در آن کشور است. واژه آجر بابلي و نام خشت هايي بوده که بر روي آنها منشورها قوانين و نظاير آنها را مي نوشتند گمان مي رود نخستين بار از پخته شدن خاک ديواره ها و کف اجاق ها به پختن آجر پي برده اند . کوره هاي آجر پزي ابتدايي بي گمان از مکان هايي تشکيل مي شده که در آن لايه هاي هيزم و خشت متناوبا روي هم چيده مي شده است. فن استفاده از آجر ازآسياي غربي به سوي غرب مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چين رفته است. در سده چهارم اروپايي ها شروع به استفاده از آجر کردند ولي پس از مدتي از رونق افتاده و رواج مجدد از سده 12 ميلادي بوده که ابتدا از ايتاليا شروع شد. در ايران باستان ساختمان هاي بزرگ و زيبايي بنا شده اند که پاره اي از آنها هنوز پا بر جا هستند. همانگونه که در بين النهرين خاک مناسب فن آجر سازي را گسترش داد . در ايران نيز فراواني اين خاک استفاده از آن را متداول کرد و موجب مهارت بسيار معماران ايراني نيز در فن ساخت آجر و کاربرد آن شد .. ويژگي فيزيکي و شيميايي آجر از يک سو و توليد آسان و سازگاري آن با طبيعت اين سرزمين از سوي ديگر زمينه را براي کاربرد فراوان آن در معماري ايران مهيا ساخت . هر چند نقش آجر در معماري امروز ايران به لحاظ تحول در شيوه هاي ساخت و ساز و احداث ساختمانهاي بلند مرتبه . کم رنگ شده هيچ گاه فراموش نمي گردد و کم و بيش اين ماده در ساخت نما استفاده ميشود . اين پايبندي و استفاده مکرر از آجر در معماري ايران را بايد اضافه بر مقاومت و پايداري آجر از ارزشهاي زيبايي شناسي آن دانست به طوريکه پوشش آجر بر قامت بنا . آن را اصيل متين و بردبار و استوار نشان ميدهد . رنگ اخرايي آجر به ويژه در زمينه آسمان آبي ايران زيبايي چشمگيري خلق ميکند که کمتر ميتوان مشابه آن را در ساير مصالح به کار رفته در ساختمان و به ويژه مصالح جديد ديد . خشت و آجر از گذشته هاي بسيار دور مونساني صبور براي مردمان اين مرز و بوم هستند و خاطره روز هاي تلخ و شيرين را در خود دارند . کمتر کسي را ميتوان سراغ داشت که از بوي عطر خشت در کوچه هاي باران خورده به وجد نيايد ... چرا که هنوز چندان از خاطره روز هايي که آجر فرش حياط هر بعدازظهر تابستان آب پاشي ميشد تا اهالي خانه را براي نوشيدن چاي عصر گرد هم آورد . دور نشده ايم هر چند صنعت آهن و شيشه ما را واداشته است تا بر اين همسفر تاريخي مان بي مهري روا داريم هنوز ميل طبيعيمان تکيه بر ديوار آجري است
آجر ، آشنای جدایی ناپذیر
خشت وآجر از گذشته های بسیار دور مونسانی صبور برای مردمان ایاین مرز و بوم هستند و خاطر روزهای تلخ و شیرین را در خود دارند . و کمتر کسی را می توان سراغ داشت که بوی عطر خشت در کوچه های باران خورده به وجد نیاید ، چرا که هنوز از خاطره روزهایی که آجر فرش حیاط هر بعد از ظهر تابستان آب پاشی می شد تا اهالی خانه را برای نوشیدن چای عصرانه گرد هم آورد، چندان دور نشده ایم . هر چند صنعت آهن و شیشه ما را وا داشته است تا براین هم سفرتاریخی مان بی مهری روا داریم اما هنوز میل طبیعی مان تکیه بر دیوار آجری است .
ریشه واژه آجر که در فارسی آجور و آگورهم می گویند نا معلوم است . در زبان اکدی به صورت AGURRU در آرامی به صورت آگور ، در عربی به صورت اجر ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده است . اگر قرار باشد شما بادوام ترین ماده ای که بشر ساخته است نام ببرید ، قطعا آجر خواهد بود . البته آجر یک وسیله ساختمانی جدید به شمار می رود و امروز در همه جای دنیا مورد استفاده قرار می گیرد .
باغ های معلق بابل یکی از عجایب هفتگانه جهان ، دیوار چین تنها بنای قابل رویت از کره ماه ، مسجد ایاصوفیه از زیباترین بنا های مذهبی ، تاج محل ، قلعه قرون وسطایی مالبورگ در لهستان ، 2000 معبد در پاگن برمه که بیش از نهصد سال دست نخورده باقی مانده اند ، گنبد کلیسای فلورانس ، 800 کیلومتر سیستم فاضلاب زیر زمینی لندن ، در یک نکته مشترک هستند : همه این بنا ها از خشت پخته ( آجر ) ساخته شده اند .
دلایل استفاده چشم گیر آجر در ساختمان
رمز توانایی آجر در خلق شگفت انگیزترین ساختمان های تاریخ در تناسبات آن نهفته است. این ابعاد در طی زمان متحول شده و در حال حاضر با ساختار و توانایی بدن انسان هماهنگ شده است . ابعاد آجر به گونه ای است که به راحتی در یکدیگر قفل و بست می گردند. این خاصیت ، کیفیت های مهندسی بی شماری از جمله در محل اتصال دو دیوار به یکدیگر به وجود می آورد. آجر ها به کمک ملات به یکدیگر متصل می شوند و سطح یکنواختی به وجود می آورند. این ابعاد متناسب باعث شده که این مصالح به منظور اجرای دهانه های وسیع به صورت قوس و تاق و گنبد که از زمان قبل از ساسانیان در ایران رواج داشته است . کارایی منحصر به فردی داشته است . خواص آجر باعث شده که از جمله پرمصرف ترین مصالح پر کننده دیوار و سقف باشد . زیبایی آجر و الگوی حاصل از آجر چینی باعث شده است که به صورت نما در داخل و خارج بنا مورد استفاده قرار گیرد و هویت خاصی به ساختمان ببخشد. استفاده از آجر به عنوان فرش کف و پلکان ، فارغ از مقاوت مطلوب آن ویژگی های اقلیمی این مصالح کویری را بیشتر به نمایش می گذارد .
آجر هايي در کشورهاي صنعتي اروپا توليد مي شوند که هنوز توليد آن در ايران مرسوم نشده است از آن جمله بلوک هاي تو خالي آتش بند براي نصب دور ستون ها به منظور جلوگيري از نفوذ آتش. قطعات ويژه به شکل منحني هاي کوژ و کاو قطعات درپوش روي تزئينات آجري
استفاده از آجرهاي رنگي در ترکيبي زيبا که نمايگر توانايي هنري معماران آن زمان بود، در ساخت اين قصر به اوج خود رسيد. قصر داريوش حتي سالها پس از انقراض سلسله هخامنشيان الگوي معماري بود. قبل از اسلام عموما" سطح آجر كاري شده را با تزئينات گچ بري مي پوشاندند تزيين به عنوان بخشي از ساختار اصلي بنا در معماري اسلامي ازابتداي شكل‌گيري آن با مصالح مختلف در انواع متفاوت با شيوه‌هاي گوناگون اجرا، نمايان شده است. معماران ايران دوران اسلامي در انتخاب و به كارگيري مصالح و هماهنگي آنها با يكديگر و كل بنا بسيار استادانه عمل نموده‌اند. آجر و كاشي را بايد مهمترين مصالح در ساخت و تزيين بناهاي دوران اسلامي به شمار آورد كه با آگاهي معماران از قابليتهاي متعدد آنها، براي قرون متمادي زينت گربناهاي دوران اسلامي به شمار مي‌رفتند. آجر به عنوان مصالح اصلي معماري ايران ابتدا در ساخت و سپس در تزيين بناها اهميت فراواني يافت و به مدت حدود 5 قرن عمده تزيين بناها، شامل انواع نوشتاري، هندسي، گياهي يا انواع مختلف آجر و شيوه‌هاي مختلف اجرا انجام مي‌پذيرفت. از اواخر دوران سلجوقي با استفاده آجر لعابدار در تزيينات شيوه جديدي از تزيين در معماري متداول شد كه مجموع معماري اسلامي را تحت الشعاع قرار داد. آجر كه در ابتداي استفاده به شكل ساده در تزيين نمايان شد اين بار در تلفيق با رنگ جلوه خاصي به بنا بخشيد. تلفيق آجر و كاشي از اواخر دوران سلجوقي با رنگ فيرزه‌اي و لاجوردي در انواع هندسي و نوشتاري و گياهي با تكنيك تراش، قالبي و پيش بر آغاز و در دوران خوارزمشاهي با كاربرد رنگ سفيد ابعاد گسترده‌تري پيدا مي‌كند. تزيينات آجر و كاشي اين دو دوره همزمان با برپايي ساختمان و در متن بنا شكل مي‌گرفت. با شروع دوران ايلخاني استفاده از تلفيق آجر و كاشي بيشترين تزيين بناها را به خود اختصاص داد. علي‌رغم آنكه نقوش به كار رفته در تزيين مانند دوران قبل مي‌باشد ولي رنگهاي جديد در كاشي‌هاي اين دوره نمايان ميشود و با تغيير در روش‌هاي ساختماني شيوه‌هاي اجراي تزيينات نيز تغيير مي‌كند. تزيين در اين دوره بيشتر به عنوان يك روكش خارجي در ساختمانهاي مذهبي و غير مذهبي اين دوره به كار رفته است و برخلاف گذشته عناصر اصلي نقوش با كاشي نمايان شد. با نياز به تزيين بيشتر بناهاي با رنگ و كاربرد بيشتر گونه‌هاي جديد كاشي، سبب شد كه آجر نقش اصلي خود را در تزيين از دست داده و از اواخر دوره ايلخاني استفاده از كاشي تنها در تزيين جايگزين تزيين تلفيق آجر و كاشي ميشود. اوج بهره برداري از امكانات زينتي آن با وجود كاربرد عمومي آن در ساخت بناها، تا اوايل دوران اسلامي بخوبي شناخته نشد. با نفوذ اسلام و شايد محدوديت هنرمندان در بكارگيري نقوش طبيعت گرایانه دوره هاي قبل زيبائي هاي بالقوه آجر، از قبيل گره سازيهاي زينتي و بافت هاي متضاد و ايجاد سايه و روشن با قرار دادن رج ها بصورت پيش آمده و تورفته، خود را نشان داد. تحقق چنين مسئله اي نقطه عطفي را در تزئينات معماري بوجود آورد كه در آن از تنوع در اندازه ها و قالب هاي مختلف، رنگ هاي گوناگون و شيوه هاي بكارگيري، بخوبي استفاده گرديد و نهايتا" طرح هاي ساده هندسي به حروف عظيم و زيبايي كوفي تبديل شد. بدين ترتيب آجر چيني ، مضمون و معناي خاصي را به سطوح ديوارها بخشيد. از سوي ديگر گره سازي آجرين با تنوع و زيبايي فراوان خود، با كتيبه هاي كوفي به كار گرفته شد كه شايد مجلل ترين و با شكوه ترين آن را بعد از دوران سلجوقي بتوان در گنبد سلطانيه يافت. اين تغييرات در آجر كاري تنها به منظور تاكيد روي خطوط عمده بنا نبود، بلكه به منظور متمايز كردن سطحي كه قصد تزئين آن را داشتند، مورد استفاده واقع مي شد. بطور كلي عنصر آجر در گنبد سلطانيه نقش به سزايي بر عهده دارد كه علاوه بر نقش اساسي در شالوده بنا و استحكام آن وظايف تزئيني متفاوتي را نيز ايفا مي كند. تزئينات آجري در اين بنا به پنج صورت به كار برده شده كه در زير ضمن توضيح در مورد كاربرد اين شيوه ها، به نمونه هايي از آنها نيز اشاره مي گرد
آجر كاري تزئيني : در اين روش هنرمند، تزئينات و نقوش را با استفاده از شيوه چيدن آجرها در كنار هم و نيز رنگ آنها اجرا مي كند. رگ چين آجر ها به صورت افقي و عمودي روي هم قرار مي گيرند اگر به صورت عمودي کنار هم قرار گيرند هره چين که در خراسان به آن خرند گوينداگر آجر ها به صورت خوابيده در يک رج قرار گيرند دوال بندي است معمولاًبراي لبه باغچه ها. آجر چيني در نما به نام هاي کله راسته <در هم <پله اي <باد بزني <وپالوده اي و.....يک نوع آجر چيني آبشاري است. در نما چيني به صورت باد بزني نما را به مربعاتي تقسيم کرده هر مربع يکي به صورت افقي و يکي عمودي است. گاه نيز آجر چيني به صورت فخرومدين يعني به صورت مشبک است به نوع چيدن آجر که در نما سازي فرو رفتگي و برجستگي ايجاد مي کند هشت و گير گويند که معروفترين آن هشت و گير شيرازي مي باشد که فرو رفتگي و بر جستگي در هر شش بند و پنج رنگ تکميل و مجدداًتکرار مي شود اين آجر چيني به شش بند شيرازي نيز معروف است.در آجر چيني گل انداز طوري آجر ها ترکيب مي شوندکه هر آجر نسبت به رج قبل يک کلوک عقب مي رود نمونه خوب آن در مسجد جامع يزد و گنبد ارسلان جاذب در خراسان است گاهي اوقات گره سازي گل انداز با هم ترکيب مي شوند مانند امير اسماعيل ساماني در بخارا که ادامه معماري پيش از اسلام است. گاهي آجر و کاشي پيش بر را هم مخلوط شده و گل انداز در متن آجر کاري مانند نگيني مي درخشد. بهترين نمونه گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان قابل ذکر است. نوع ديگر آجر کاري که مادر معقلي است مربوط بهمين مقبره خواجه اتابک کرمان به چشم مي خورد در اينجا در مرکز گل انداز کاشي ها به صورت ساده به کار رفته است. زيباترين و شاخص ترين معقلي مربوط به سنگان خراسان مي باشد (در راه جام به زوزن)است(گوياپاي مغولان به آن جا نرسيده است )در اينجا آجر ها به صورت مشبک گلها است و زير اين شبکه تور کاشي خود نمايي مي کند. (AKHEN JAN( در مقرنس هاي موجود در ايوانهاي شرقي و غربي طبقه اول بنا، نقوش زيبايي را مي توان مشاهده كرد كه از تركيت آجرها در فرمها و رنگ هاي مختلف و تلفيق آنها بوجود آمده است . همين سبك تزئيني در طبقه اول ايوان شمال غربي در سطح صافي اجرا شده است. از ديگر نمونه هاي آجر كاري تزئيني مي توان به سبك رايج خفته راسته اشاره كرد كه در بعضي از بخش هاي سقف راهرو طبقه اول و نيز سقف ايوانها قابل مشاهده است.
آجرهاي كنده كاري : در اين روش تزئينات بصورت آلت و لغت اجرا مي گردد كه آلت آن از آجرهاي كنده كاري شده و لغت آن از كاشي هاي فيروزه اي است در اينجا خط بند آجرهاي الت بطور مساوي و موازي كنده شده است .اين تزئينات كه از شمسه ده پر و هشت پر منشعب مي گردد با حاشيه اي از كاشي كاري معرق اسليمي داراي محاط شده و جذابيت خاصي بر اين ايوانها بخشيده است
آجرهاي تزئيني پيش بر : بخش ديگري از تزئينات آجري را كلمات و كتيبه ها تشكيل مي دهند. در اين روش پس از تهيه گل مخصوص و دادن ضخامت مناسب، آن را در سطح همواري قرار داده و كلمات مورد نظر را با ابزار نوك تيز از آن جدا مي كنند اين قطعات پس از پخته شدن بوسيله گچ در محل مورد نظر نصب مي گردد.
تزئينات تلفيقي آجر و كاشي: در اين روش كه آن را معقلي نيز مي گويند. آجر و كاشي به همراه هم و در كنار يكديگر براي تزئين بكار گرفته مي شود. در دوره ايلخاني از اين شيوه به كرات در تزئينات بناها استفاده شده است. دو نالد ويلبر ضمن اشاره به خصوصيات آجر چيني دوره سلجوقيان مي گويد طرحهاي دوره مغول داراي يك خصوصيت تازه است كه عبارت باشد از استعمال نقش كوچك لعابدار كه در داخل ديوار جاي داده مي شد و استعمال آجر كاري معلق كه تا آخر قرن چهاردهم به كل منسوخ شد. تزئين آجر با تلفيق كاشي در اين بنا در حد عالي است قسمت عمده اين تزئينات متعلق به دوره اول تزئينات ساختمان است كه با مهارت خاصي اجرا شده است. اين نوع تزئين در طبقه اول تمام ايوانهاي هشتگانه ديده مي شود. از اين روش هم براي اجراي نقوش و هم براي اجراي كتيبه ها استفاده شده كه در ايوان هاي جنوب شرقي، شرقي و شمال غربي كاربرد كتيبه اي دارد. در تزئينات سطح خارجي وساقه گنبد و نيز بدنه مناره ها از اين شيوه بهره جسته اند تا بوسيله آن كلماتي همچون الله، محمد، علي و البقاء، بوجود آيد.
کاربرد آجر ها: آجر ها بسته به نوع حرارتي که ديده اند به سه صورت مورد استفاده بوده است آجر (خام پخته)که حرارت کمتري ميديد و رنگش قرمز بود از لحاظ مقاومت بيشتر به خشت نزديک بود اين آجر براي ساختمان هاي آبي يا ملات هاي آهکي يا ساروج بسيار مناسب بود.
آجر پخته که به آن آب انباري گويند کاملاًپخته و رنگش شير و شکري بود و براي اتمام کارها و خزانه آب انبارها به کار مي رفت.
آجر جوش بيش از بقيه حرارت ميديد و دوام فوق العاده اي داشت و به همين علت در پله ها که در معرض پا خوردگي قرار داشت به کار مي رفت.
در بعضي از نقاط براي به دست آوردن شکل صاف تر منظم تر آجر را واکوب کرده خشت را قبل از بردن به کوره با دو تا تخته به کمک کمي آب وا کوفته مي کر دند و سپس دوغاب شل از گل رس به اطرافش مي کشيدند در اين حالت ممکن است آجر کمي در کوره تاب بردارد.